Cały wiek XVII oraz połowa XVIII wieku to w Europie czas ogromnych przemian. Mieszkańców starego kontynentu zaczęły męczyć coraz liczniej wybuchające wojny oraz nawiedzające epidemie. Z drugiej strony, nieproporcjonalna hierarchia społeczna, w głównej mierze oparta na feudalizmie, przeszkadzała sporej liczbie osób. Wiara w nieomylnego Boga przestała wystarczać już pod koniec XV wieku. Kolejne sto lat było przekonaniem, że to człowiek jest ponad wszystkim, ale i to nie zadziałało. Narodził się zatem styl, który poszukiwał innych dróg.
Człowiek zaczął poszukiwać wewnętrznego spokoju w pięknie i w ten oto sposób narodził się barok. Za kolebkę tego niezwykłego stylu uważa się Włochy, ale za sprawą swego nowatorstwa, szybko rozpowszechnił się we wiodących krajach Europy: Francji, Niderlandach, Czechach a także w Polsce. Początkowe realizacje baroku w naszym kraju związane były z mecenatem dynastii Wazów oraz z zakonem jezuitów. I choć był to czas, kiedy przenoszono stolicę do Warszawy, to właśnie w Krakowie widać największy wpływ kultury baroku.
Trzeba tutaj zaznaczyć, że obejmował on nie tylko sztukę (rzeźbę, architekturę, malarstwo) ale i: literaturę, kwestie światopoglądowe oraz filozofię. Cechy tej epoki najlepiej jednak prezentuje architektura, szczególnie sakralna, bowiem w tym czasie teologia przechodziła swoistą rewolucję. Głównym założeniem baroku było nietuzinkowa realizacja dzieła, łącząca bogatą ornamentykę z antycznym wzornictwem. Nowatorstwem było wprowadzenie efektu iluzji, który powodował, że budowle wydawały się jeszcze bardziej okazałe i monumentalne. Wnętrza zaskakiwały bogatym zdobnictwem, wykorzystywano drogie kruszce takie jak złoto i marmur. W oknach zaczęły pojawiać się rozety oraz kolorowe witraże (szkło na przełomie XVII i XVIII wieku także było bardzo drogie).
Ówcześni władcy Polski bardzo się starali, by nadążać za modą, która panowała w zachodniej i południowej części Europy. Kraków wydawał się idealnym miejscem na rozpoczęcie budowli barokowych, gdyż na Uniwersytecie Jagiellońskim, najstarszej polskiej uczelni, czy z XIII wieku?, naukę pobierało wiele osób zza granicy. Dzięki licznym dowodom historycznym dziś już wiemy, że sprowadzano włoskich architektów do projektowania krakowskich kościołów. Ewentualnie były to osoby, które kształciły się w Rzymie, ponieważ nawiązania do tamtejszej sztuki są bardzo wyraźne. Warto zatem bliżej się przyjrzeć tym dziełom architektury barokowej, by zrozumieć kulturę tamtego okresu.
Kościół Pijarów pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego
Kościół został zaprojektowany przez Kacpra Bażankę, natomiast autorem fasady jest Francesco Placidi. To przykład późnego baroku, wchodzącego już w rokoko. Wnętrze kościoła zdobią przepiękne malowidła Franciszka Ecksteina i Józefa Piltza, a w szczególności iluzjonistyczna apoteoza kluczy świętego Piotra, znajdująca się na sklepieniu nawy głównej.
Kościół św. Anny
Jeden z najpiękniejszych krakowskich kościołów wzniesiony przez słynnego architekta rodziny Lubomirskich, Tylmana z Gamereen. Wzorowany jest na rzymskim San Andrea della Valle. Jednak wyróżnia się przede wszystkim niepowtarzalną fasadą. Ze względu na ograniczone miejsce w wąskiej uliczce, architekt został postawiony przed bardzo trudnym zadaniem, z którego wywiązał się znakomicie. Dzięki zastosowaniu skrótów architektonicznych, przełamanym gzymsom, wysunięciu lub cofnięciu niektórych elementów udało mu się osiągnąć efekt bardzo dynamicznej i ekspresyjnej fasady, doskonale wpisującej się w styl barokowego przepychu.
Kościół pod wezwaniem świętego Piotra i świętego Pawła
To najsłynniejszy i jeden z pierwszych kościołów barokowych w Polsce. Wybudowany dla zakonu jezuitów, wzorowany jest na rzymskiej budowli tego zgromadzenia – kościele Il Gesù, który uznawany jest za dzieło początkujące styl barokowy. Zgodnie ze swoim pierwowzorem, jest to jednonawowa świątynia, która zamiast naw bocznych ma kaplice, a na środku przykrywa ją ogromnych rozmiarów kopuła. Również dwukondygnacyjna fasada z wolutowymi spływami wzorowana jest na rzymskiej budowli. Jest to tzw. fasada parawanowa, która zasłania znajdującą się za nią bryłę kościoła.
Kościół św. Marcina
Świątynia powstała w okresie wczesnego baroku, na miejscu stojącego tu wcześniej i zburzonego romańskiego kościoła. Autorem budowli był Jan Trevano, który pracował również przy znajdującym się w sąsiedztwie kościele świętego Piotra i świętego Pawła. Jest to drugi w Krakowie kościół w typie Gesù, ale bardzo uproszczony w porównaniu do oryginału. Choć jego formy wpisują się doskonale w założenia architektury barokowej, nie ma tu tak charakterystycznego dla sztuki epoki kontrreformacji przepychu ani bogactwa ozdób. Kościół przez wiele lat należał do karmelitanek, obecnie jest to świątynia ewangelicka.
Kościół Bernardynów pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny
Zarówno kościół jak i klasztor zakonu bernardynów znajdował się u stóp Wawelu już w średniowieczu. Podczas potopu szwedzkiego budynki zostały zniszczone. Niedługo potem przystąpiono do odbudowy, w obowiązującym aktualnie stylu barokowym. Pracami kierował Krzysztof Mieroszewski – architekt wojskowy, specjalista od fortyfikacji, który nie realizował wcześniej założeń sakralnych. Powstała trzynawowa bazylika z transeptem i kopułą, która ze względów obronnych Wawelu została ukryta w dachu. Dwuwieżowa fasada przedzielona profilowanymi gzymsami i korynckimi pilastrami ozdobiona jest figurami świętych umieszczonymi w muszlowych niszach.
Kościół Misjonarzy na Stradomiu pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła
Świątynia autorstwa Kacpra Bażanki to przykład późnego baroku. Jest to jednonawowa budowla zakończona prostokątnym prezbiterium. Fasada wzorowana była na rzymskim kościele San Adrea al Quirinale zbudowanym przez geniusza włoskiego baroku, Gianlorenzo Berniniego. Do rzymskich mistrzów Bażanka nawiązuje również kształtem kopuły, którą zaprojektował na rzucie elipsy. Niezwykle ciekawym rozwiązaniem są użyte do dekoracji kościoła lustra, które tworzą iluzję większej przestrzeni oraz rozjaśniają wnętrze odbijając światło.
Kościół na Skałce pod wezwaniem św. Michała Archanioła i św. Stanisława biskupa
Wybudowany na niewielkim, wapiennym wzniesieniu kościół, będący od średniowiecza pod opieką ojców paulinów, swoją historią sięga epoki romańskiej. Obecna świątynia pochodzi z XVIII wieku, kiedy to całkowicie zburzono średniowieczne mury i wybudowano zupełnie nowy, barokowy kościół. Prace rozpoczął Antoni Müntzer, a doprowadził do końca włoski architekt Antonio Solari. Elementem dodanym później, ale doskonale pasującym do dwuwieżowej barokowej fasady, są okazałe schody.
Kościół Bonifratrów (dawniej Trynitarzy)pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej
Kościół pierwotnie wybudowany dla zakonu Trynitarzy to przykład późnego, bujnego baroku. Swoimi formami nawiązuje do realizacji jednego z czołowych rzymskich architektów barokowych Francesco Borrominiego. Projektantem budowli był również Włoch, pochodzący z Rzymu Francesco Placidi. Niezwykle plastyczna, trójkondygnacyjna fasada zachwyca swoją lekkością i dekoracyjnością.